Qúa trình hình thành vùng đất và dân cư

Lịch sử huyện Đất Đỏ bắt đầu vào thế kỷ XVI, khi lưu dân Việt vào khai phá. Nhất là từ đầu thế kỷ XVII, lớp cư dân người Việt từ Quảng Bình, Quảng Trị, Quảng Đức, Quảng Nam, Quảng Ngãi và Bình Định đã vào đây khai phá vùng đồng bằng ven sông, ven biển và cùng với người dân tộc bản địa Mạ, Châu Ro trở thành chủ nhân mới của vùng đất này. Đất Đỏ là vùng đất địa đầu mà người Việt đặt chân vào khai phá, lập nghiệp sớm hơn so với những nơi khác ở Nam Bộ.

Năm 1698, Chúa Nguyễn Phúc Chu cử Thống suất Lễ thành hầu Nguyễn Hữu Cảnh vào kinh lý ở vùng đất hoang hoá phương Nam, ông đã lấy đất Nông Nại lập phủ Gia Định, lấy xứ Đồng Nai làm huyện Phước Long, dựng dinh Trấn Biên, lập xứ Sài Côn làm huyện Tân Bình, dựng dinh Phiên Trấn. “Đất lành chim đậu”, nhiều lớp cư dân đã chọn Đất Đỏ, vùng đất trù phú làm quê hương mới.

Dân số sống tập trung tại các thị trấn và vùng ven biển như: thị trấn Phước Hải, thị trấn Đất Đỏ... Người Kinh chiếm tỷ lệ 85%, còn lại là người Hoa, Châu Ro. Trên 90% người dân theo đạo Phật và tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, còn lại theo đạo Cao Đài, Công giáo và đạo Tin Lành.

Nhân dân Đất Đỏ sinh sống bằng những nghề truyền thống như làm lúa nước, đánh bắt hải sản, và những nghề đòi hỏi sự khéo léo của các nghệ nhân như nghề mộc, nghề chạm khắc gỗ, làm gốm,... Nơi đây có những làng nghề truyền thống như làng gạch ngói, nồi đất Long Mỹ[1]; làng nghề đan đệm buồm bằng lá buông ở Phước Lợi (xã Phước Hội) có tiếng từ đầu thế kỷ XX. Những tấm biểu ngữ làm bằng đệm buồm được treo trong những ngày sôi nổi của Cách mạng tháng Tám tại tỉnh Bà Rịa là do chính bàn tay khéo léo của người thợ nơi đây làm ra.

Đất Đỏ xa xưa đã nổi tiếng với những sản phẩm khai thác từ rừng, biển, các loại trái cây đặc sản. Sách Đại Nam nhất thống chí chép như sau: Lãnh thâm: sản ở huyện Phước An, mềm dịu láng bóng, đứng đầu trong nước. Muối: sản ở huyện Phước An. Dầu rái, nhựa trám, gỗ sao, gỗ thuận, gỗ sến, gỗ hoàng đàn, gỗ trụ, tre vàng, trúc lồ ô, tre xanh, mây rồng, mây tàu, mây chằm: những sản vật ấy đều sản ở núi chằm các huyện, ích lợi rất nhiều. Hoa quả: quả măng cụt, lựu, cam, quýt, bưởi, chanh, mãng cầu, hoa cúc, hoa sen, hoa quì, hoa mào gà, hoa mẫu đơn, hoa nhài: chỗ nào cũng có. Vị thuốc: thổ sâm thoái cốt bổ ^([2]).

Cuối thế kỷ XVII, người Việt đã sinh sống rất nhiều ở xứ này. Liên tục trong nhiều thế kỷ, những cư dân từ miền Trung đến xứ Đất Đỏ, cùng đồng bào các dân tộc bản địa đoàn kết một lòng, dựng làng, mở cõi, tạo nên những cánh đồng rộng lớn, xóm làng trù phú. Nghề đánh bắt thuỷ hải sản phát triển sớm ở Phước Hải, người dân nơi đây lập miếu thờ Bà, thờ Ông Nam Hải, Quan Thánh đế quân hay Bà Ngũ hành, là những bậc giàu lòng nhân ái, sẵn sàng cứu khổ, cứu nạn, giúp người đi biển gặp chuyện không may. Ngày nay, lễ tục ấy vẫn được gìn giữ và phát triển. Các lễ hội hàng năm ở lăng Ông Nam Hải, thị trấn Phước Hải và lễ hội tại các đình thần ở hầu khắp các xã, cầu cho xóm làng bình yên, mưa thuận, gió hoà, được mùa tôm cá... phản ánh nét văn hoá đặc sắc và có sức hấp dẫn của cư dân vùng đất này.

Quá trình khai phá, xây dựng vùng quê mới, người dân nơi đây vẫn giữ và phát huy những phong tục tập quán truyền thống. Ở các làng, xã, Nhân dân đều dựng đình, chùa, đền, miếu và tổ chức lễ hội hàng năm. Đình là nơi sinh hoạt tinh thần của làng. Đền là nơi thực hiện những lễ nghi đối với các nhiên thần và nhân thần - các vị anh hùng được tôn là thần thánh có công với làng, với nước. Chùa là nơi sinh hoạt tín ngưỡng truyền thống. Lễ hội thờ Ông Nam Hải ở Phước Hải và lễ hội tại các đình thần ở làng xã trong Huyện tổ chức sôi động hàng năm, thu hút đông đảo Nhân dân không chỉ trong vùng mà Nhân dân các địa phương cả nước cũng về dự hội đã phản ánh nét sinh hoạt văn hoá đặc sắc của Nhân dân làng biển.

2. Tín ngưỡng trên địa bàn Đất Đỏ

Người dân Đất Đỏ thờ thần núi, thần sông, thần biển, nữ thần và các vị thần có công với làng, với nước. Nhiều tập tục truyền thống của người Việt đã theo lớp lưu dân du nhập vào, lưu truyền trong vùng đất này. Cần cù lao động, siêng năng học hỏi, trọng nhân nghĩa, thuỷ chung, làm điều lành, lánh điều ác, ghét chiến tranh, yêu hoà bình là những tập tục được lưu truyền từ đời này qua đời khác.

Đất Đỏ là nơi có rạp hát sớm nhất ở Bà Rịa. Tại đây, nghệ thuật hát bộ từ lâu đã rất hưng thịnh. Ông Trần Văn Dõng (làng Phước Hải) là người đầu tiên từ miền Trung vào, đã bày ra cảnh hát bộ để giúp Nhân dân giải trí sau những ngày lao động mệt nhọc. Ông cũng là người đã nghĩ ra nhiều nghi thức tế lễ, thờ phượng, tục hát đình, cúng đình còn duy trì đến ngày nay. Để tưởng nhớ đến công ơn đó, Nhân dân ở đây đã đổi tên ông thành Trần Quý Dõng và tôn là “Hậu hiền” hay “Hậu tạo”.

Như vậy, quá trình hình thành và phát triển của vùng đất, và dân cư Đất Đỏ trải qua nhiều thế hệ, Nhân dân địa phương đã đoàn kết, chinh phục thiên nhiên, khai phá rừng hoang, mở đất, xây dựng xóm làng ngày càng trù phú, đông đúc. Những lớp cư dân này sống hoà thuận, đoàn kết, yêu mảnh đất cha ông để lại, căm ghét bất công. Truyền thống đó đã tạo nên sức mạnh giúp Nhân dân Đất Đỏ kiên cường đấu tranh chống giặc ngoại xâm trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, đồng thời trong công cuộc xây dựng đất nước ngày nay.